ناتوانی در نفس کشیدن برای همه تجربه وحشتناکی است. دیس‌پنه یا تنگی نفس را می‌توان احساس خفگی یا تقلا کردن ریه‌ها برای به داخل کشیدن هوا توصیف کرد. افراد بسیاری تنگی نفس را هنگام سرمای بسیار شدید، پس از ورزش سنگین و نفس‌گیر یا در ارتفاعات بسیار بلند تجربه کرده‌اند. تنگس نفس به‌جز اختلال‌های قلبی و ریوی می‌تواند پیامد کم‌خونی، تنفس سریع غیرطبیعی (هایپرونتیلیشن)، سیگار کشیدن یا وجود آلاینده‌های تحریک کننده در هوا نیز باشد. در این مقاله با علل احتمالی و درمان‌های مناسب برای حمله‌های نگران کننده تنگی نفس آشنا می‌شوید.
درمان تنگی نفس به علت بروز این مشکل بستگی دارد، مهم‌ترین نکته این است که اطمینان حاصل شود بیمار هوای کافی را برای رساندن اکسیژن کافی به بافت‌ها دریافت می‌کند.
گاهی اوقات نمی‌توان به راحتی تشخیص داد که مشکل تنگی نفس تا چه حد جدی است، در این صورت باید به حس ششم خود تکیه کنید. شدیدترین تنگی نفس گاهی اوقات ناشی از مشکلی بی‌خطر مانند حمله هراس یا تنفس سریع است، حال آن که خفیف‌ترین علائم می‌تواند علتی بسیار جدی داشته باشد.
علت تنگی نفس
ورزش شایع‌ترین و بی‌خطرترین علت دیس‌پنه در یک فرد سالم است. بدن هنگام ورزش به اکسیژن بیشتری نیاز دارد؛ به همین دلیل تنفس سریع‌تر می‌شود، به خصوص اگر فعالیتتان شدیدتر از حد معمول باشد. این نوع تنگی نفس نگران کننده نیست و پس از چند دقیقه استراحت برطرف می‌شود. البته بعضی بیماری‌ها و عارضه‌ها نیز می‌تواند علت تنگی نفس باشد.
تنگی نفس حاد
ابتلا به بعضی بیماری‌ها باعث شروع شدن حمله‌های ناگهانی تنگی نفس می‌شود، البته تنفس بیمار در دوره‌های بین حملات تنگی نفس کاملاً عادی است.
دلایل تنگی نفس حاد یا متناوب به شرح زیر است:
- آسم ؛
- عفونت‌های ریه مانند ذات‌الریه؛
- حملات هراس؛
- اضطراب؛
- آسپیراسیون: ورود غذا به ریه یا چسبیدن مخاط به ریه؛
- استنشاق چیزی که در مجاری عبور هوا گیر کند؛
- انواع آلرژی یا حساسیت؛
- رفلاکس معده به مری (GERD)؛
- آسیب دیدن قفسه سینه؛
- آمبولی ریوی: وجود لخته خون در ریه‌ها ؛
- افیوژن ریوی یا آب آوردن ریه: وجود مایعات در ریه؛
- پنوموتوراکس: روی هم افتادن ریه.
تنگی نفس مزمن
تنگی نفس مزمن عموماً به مرور زمان پیشرفت می‌کند. وقتی تنگی نفس شدیدتر می‌شود، بیمار حتی با انجام دادن فعالیت‌های متوسطی مانند بالا رفتن از پله‌ها نیز دچار تنگی نفس می‌شود.
شایع‌ترین دلایل تنگی نفس مزمن به شرح زیر است:
- عارضه‌های درگیر کننده قلب مانند حمله قلبی ؛
- نارسایی احتقانی قلب و آریتمی (ضربان قلب نامنظم)؛
- بیماری‌های ریوی مانند بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)، فشار خون بالای ریوی و سرطان ریه؛
- چاقی
- بیماری‌های مزمنی مانند سرطان، نارسایی کلیه یا کم‌خونی.
بیماران مبتلا به اختلال‌های ریوی یا قلبی بیشتر مستعد تنگی نفس مزمن هستند، چون این بیماری‌ها تأمین اکسیژن بدن و اکسیژن‌رسانی به اندام‌های مختلف را مختل می‌کنند. چاقی و بیماری‌های سیستمی نیاز بدن به اکسیژن را افزایش می‌دهد و به همین دلیل بیمار دچار تنگی نفس می‌شود.
حمله تنگی نفس مزمن در اثر استنشاق دود سیگار یا دودها و آلودگی‌های محیطی شروع می‌شود. همچنین مشکلاتی مانند عفونت تنفسی باعث نوساناتی در تنگی نفس مزمن می‌گردد.
تنگی نفس به موقعیت بدن نیز ارتباط دارد و برخی بیماران مبتلا به ناراحتی قلبی فقط هنگام خم شدن رو به جلو دچار تنگی نفس می‌شوند، چون این حالت دینامیک جریان هوا را در بدن تغییر می‌دهد.
بیماری‌های مزمن گاهی اوقات فقط باعث تنگی نفس در شب می‌شود، در این حالت تنگی نفس بیشتر به عملکرد عضلات مربوط می‌شود و تلاش کمتر عضلات برای نفس کشیدن در شب به تنگی نفس دامن می‌زند؛ به این نوع تنگی نفس دیس‌پنه شبانه می‌گویند.
عامل‌های خطر
برخی افراد بیشتر از بقیه مستعد تنگی نفس هستند. نوزادان، سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های جدی بیشتر از بقیه در معرض خطر تنگی نفس هستند و حتی به دلیل عفونت تنفسی خفیف نیز دچار تنگی نفس می‌شوند.
بانوان باردار با کمترین تقلا یا حتی در زمان استراحت تنگی نفس را تجربه می‌کنند. افزایش نیاز به اکسیژن، وارد شدن فشار فیزیکی به ریه‌ها در اثر بزرگ شدن رحم و نوسانات هورمونی باعث تنگی نفس در دوران بارداری می‌شود.
علائم خطرناک تنگی نفس
بروز علائم زیر می‌تواند به معنای خطرناک بودن تنگی نفس باشد:
- درد قفسه سینه ؛
- کبود شدن لب‌ها و انگشتان (سیانوز)؛
- ورم کردن لب‌ها و گلو یا احساس گرفتگی در گلو؛
- سرگیجه و گیجی؛
- ناتوانی در حرف زدن به دلیل به سختی نفس کشیدن؛
- شدیدتر شدن سریع علائم؛
- سرخ شدن پاها و
- سرفه خون‌آلود.
در صورت مواجهه با علائم فوق بدون تردید با اورژانس 115 تماس بگیرید. حتی اگر نیاز به کمک نداشته باشید، اشکالی ندارد. از یاد نبرید که ممکن است مشکلتان اورژانسی باشد و در اثر تعلل بیش از اندازه دچار عوارض مرگبار بشوید.
بعضی دلایل تنگی نفس کشنده است و به درمان پزشکی فوری نیاز دارد. اگر مطمئن نیستید که به درمان اورژانسی نیاز دارید یا خیر، شرط احتیاط را رعایت کنید و با اورژانس تماس بگیرید.
تشخیص تنگی نفس
اگر دچار تنگی نفس شدید، حتی اگر فکر می‌کنید که دلیل بروز علائم را می‌دانید، حتماً به پزشک مراجعه کنید. پزشک پرونده پزشکی‌تان را به دقت بررسی می‌کند و معاینه بالینی کاملی را انجام می‌دهد. پزشکان معمولاً سوالات زیر را در این شرایط می‌پرسند:
- اولین بار کی دچار تنگی نفس شدید و اولین حمله تنگی نفس چگونه شروع شد؟
- هنگام استراحت هم دچار علائم می‌شوید یا نفستان فقط هنگام فعالیت می‌گیرد؟ اگر فقط هنگام فعالیت دچار تنگی نفس می‌شوید، کدام فعالیت‌ها باعث شروع شدن علائم می‌شود؟
- وقتی می‌نشینید یا دراز می‌کشید، بیشتر از نفس می‌افتید؟
- علائم دیگری مانند درد قفسه سینه، سرفه، خس‌خس سینه، تب، پا درد، کاهش وزن غیرقابل توضیح یا خستگی هم دارید؟
- سابقه ابتلا به مشکلات ریوی یا قلبی در خانواده‌تان وجود دارد؟ خودتان تابهحال به این نوع بیماری‌ها مبتلا شده‌اید؟
- تابهحال سیگار کشیده‌اید؟ اگر بله، برای چه مدت؟
- به تازگی با خودرو یا هواپیما سفر کرده‌اید؟
پزشک دستور آزمایش‌های خاصی را با توجه به علائم هر بیمار و یافته‌های معیانه بالینی می‌دهد. به طور کلی آزمایش‌های زیر برای تشخیص علت تنگی نفس انجام می‌شود:
- پالس اکسیمتری یا اکسیژن‌سنجی: با استفاده از گیره‌ای که به لاله گوش یا انگشت وصل می‌شود، میزان اکسیژن موجود در خون به طور تقریبی اندازه‌گیری می‌شود.
- نوار قلب یا الکتروکاردیوگرام (EKG): وجود نشانه‌های حمله قلبی یا ریتم غیرعادی ضربان قلب در نوار قلب مشخص می‌شود.
- رادیوگرافی قفسه سینه: پزشک وجود عفونت یا تومور ریه را در عکس قفسه سینه بررسی می‌کند. البته لازم به ذکر است که عکس رادیوگرافی ساده ممکن است سرطان ریه را در مراحل اولیه نشان ندهد.
- آزمایش خون کم‌خونی و دلایل دیگر تنگی نفس را نشان می‌دهد.
- آزمایش‌های عملکرد ریه آسم یا آمفیزم و دیگر عارضه‌های ریوی را مشخص می‌کند.
آزمایش‌های زیر نیز برای تشخیص علت تنگی نفس کاربرد دارد:
- سی تی اسکن (توموگرافی رایانه‌ای) قفسه سینه؛
- تست استرس یا ورزش؛
- اکوکاردیوگرام: سونوگرافی قلب برای تشخیص دادن مشکلات دریچه قلب، برآورد قدرت قلب و یافتن ناحیه‌های آسیب دیده قلب انجام می‌شود.
- برونکوسکوپی: لوله منعطفی از راه دهان وارد نایژه (برونش) می‌شود. برونکوسکوپی برای یافتن تومور یا جسم خارجی کاربرد دارد.
درمان تنگی نفس
در موارد اورژانسی لازم است که مداخله‌هایی برای کمک به تنفس بیمار و حفظ میزان مناسبی از اکسیژن در بدن انجام شود. سپس نوبت به درمان علت اصلی تنگی نفس می‌رسد.
درمان دارویی
اگر امکان درمان تنگی نفس با مصرف دارو وجود داشته باشد، پزشک داروی مناسب را با توجه به علت تنگی نفس تجویز می‌کند.
برای مثال چنانچه آسم یا بیماری انسدادی مزمن ریه نفس کشیدن را برای بیمار سخت کرده باشد، داروهایی مانند استروئیدها و برونکودیلاتورها یا گشاد کننده‌های برونش سریع‌الاثر برای رفع تنگی نفس تجویز می‌شوند ـ داروهای استروئیدی التهاب را کاهش می‌دهند و برونکودیلاتورها مجاری عبور هوا را باز می‌کنند.
اگر ابتلا به عارضه‌هایی مانند ذات‌الریه باکتریایی علت تنگی نفس باشد، پزشک آنتی بیوتیک برای درمان عفونت تجویز می‌کند. تنگی نفس ناشی از نارسایی قلبی را می‌توان با داروهای مدر درمان کرد؛ داروهای مدر در دفع مایعات اضافی به بدن کمک می‌کنند.
دستگاه کمک تنفسی و ماسک اکسیژن
گاهی اوقات بهتر است در مدت زمانی که بیمار در حال بهبود است، اکسیژن مورد نیاز بدن به او رسانده شود. در موارد وخیم و خطرناک که خود بیمار نمی‌تواند به خوبی نفس بکشد، لازم است به شیوه‌ای مکانیکی با اینتوبه کردن (لوله‌گذاری) یا ونیتلاسیون با فشار غیرتهاجمی به تنفسش کمک شود.
مداخله‌ها و عمل‌های جراحی
درمان تنگی نفس ناشی از مشکلات ساختاری مانند آسیب‌دیدگی قفسه سینه یا پنوموتوراکس به جراحی یا دیگر عمل‌های مداخله‌ای نیاز دارد. برای مثال لوله‌ای در قفسه سینه گذاشته می‌شود تا فشار ناشی از پنوموتوراکس یا آب آوردن ریه از بین برود.
جراحی تهاجمی‌تر برای خارج کردن تومور ریه یا خون جمع شده در ریه پس از آسیب‌دیدگی شدید قفسه سینه ضرورت می‌یابد.
برای درمان عارضه‌ای مانند آمبولی ریه علاوه بر عمل لازم است که بیمار داروهایی مانند رقیق کننده‌های خون را از طریق تزریق سرم دریافت کند؛ برای مثال داروهای ترومبولیتیک داروهای ضدانعقاد قدرتمندی هستند که مستقیماً به لخته خون حمله و آن را متلاشی می‌کنند.
همچنین بیماران در دوران نقاهت پس از تنگی نفس ممکن است به دستگاه‌های کمک تنفسی و ماسک اکسیژن نیاز داشته باشند.
پیشگیری از تنگی نفس
تنگی نفس دلایل متعددی دارد، بااین توصیف پیشگیری از تنگی نفس در بعضی موارد غیرممکن است. بااین‌حال رعایت توصیه‌های زیر احتمال شدید شدن تنگی نفس مزمن را کاهش می‌دهد:
- ترک سیگار: همه می‌دانند که سیگار به ریه‌ها آسیب می‌زند و یکی از عامل‌های خطر ابتلا به عارضه‌هایی مانند سرطان ریه و بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD) به شمار می‌آید. بیماران مبتلا به COPD می‌توانند پیشرفت این عارضه مزمن را با ترک سیگار به تأخیر بیاندازند و از شدیدتر شدن عوارض بیماری جلوگیری کنند.
- پرهیز از قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها: سعی کنید عامل‌های حساسیت‌زایی مانند گرده یا آلاینده‌های محیطی از قبیل دود دخانیات و مواد شیمیایی را استنشاق نکنید.
- اجتناب از قرارگیری در محیط‌های بسیار سرد یا گرم: قرار گرفتن در محیط‌های بسیار گرم و مرطوب یا بسیار سرد خطر تنگی نفس را در بیماران مبتلا به عارضه‌های مزمن ریه افزایش می‌دهد.
- ورزش منظم: ورزش منظم عملکرد ریه را بهبود می‌دهد. افراد چاق بیشتر مستعد ابتلا به بیماری‌های مزمن ریه هستند. به همین دلیل افراد چاق باید برنامه ورزشی منظمی داشته باشند.
- به ارتفاع توجه کنید: وقتی به مکان‌های مرتفع سفر می‌کنید، از ورزش کردن و فعالیت‌های بدنی سنگین خودداری کنید و به خود زمان بدهید تا با شرایط سازگار شوید.
- مصرف منظم داروها: بیماران مبتلا به عارضه‌های مزمن ریوی و قلبی نباید مصرف داروهای‌شان را فراموش کنند، مصرف نکردن داروها خطر تنگی نفس را افزایش می‌دهد.
- کنترل دوره‌ای تجهیزات: اگر از ماسک اکسیژن استفاده می‌کنید، دستگاه‌های تنفسی را به طور دوره‌ای کنترل کنید و از کافی بودن میزان اکسیژن مطمئن شوید.
